بنظر میرسد جهانی شدن، در سالهای اخیر، تاثیر مثبتی در مطالعات بهائی داشته است.اینک گروه های مطالعاتی پراکنده از طریق اینترنت، دنیای مجازی و تماسهای زنده اینترنتی، بهم پیوند خورده اند.حتی اینترنت باعث شده تا برخی ضوابط و مقررات هم کنار گذاشته شود.
در اینجا اشاره ام به ضوابط و مقررات بهائیان برای مطالعه در حوزه بابی و بهائی است. تمام بهائیان موظفند هر اثر و کار تحقیقی درباره آیین خود را قبل ار انتشار، جهت تایید مطالب و محتوای آن، حتی اگر قرار باشد آن کار تحقیقی و مطالعاتی به یک نشست و کنفرانس آکادمیک عرضه شود ، به تشکیلات بهائی عرضه کنند .نه تنها کتابهای تک نگاری ، بلکه ژورنالها و رشته کتابهایی که در معرفی آیین بهائی تهیه و تالیف میشود، باید منطبق با ضوابط و مقررات اعلام شده از سوی بیت العدل اعظم باشد و همه کتابها جهت بررسی و تایید باید به کمیته خاصی ارائه شود.1
جای تعجب نیست که گاه و بی گاه اختلاف و تعارضاتی بر سر ضوابط بررسی و کنترل آثار چاپی بهائی بروز و در نشریات علنی شود.
بهترین نمونه این درگیریها طی سالهای 1991- 1988 بین ژان کول و دنیس مک اوئن ظاهر شد. اختلاف از عدم توافق در استفاده یکسان و متوازن” از منابع ازلی و بهائی در مطالعه آیین بابی ” شروع شد، ولی خیلی زود بحثها بالا گرفت و در این مطلب متمرکز شد که مطالعات و پژوهشهای حوزه آیین بهائی،عمدتاً توسط طرفدارن این آیین انجام شده است.2
دنیس مک اوئن تصویر تیره و مایوس کننده ای از محدودیت و فقدان آزادی در مطالعات بهائی ترسیم کرد. تصویری که ژان کول آنرا اغراق آمیز توصیف کرد، ولی بهر حال، او نیز از سیاست کنترل و سانسور قبل از انتشار مطالب در تشکیلات بهائی دفاع نکرد. اگرچه بعدها، خود ژان کول هم ازاین عقاید عقب نشست و در جبهه دنیس مک اوئن قرار گرفت و همراه او به سیاست کنترل و بررسی اثار قبل از انتشار ان، حمله و برخی ضوابط و اثرات منفی آنها را تشریح کرد. 3
تا آنجا که من میتوانم قضاوت کنم برنامه بررسی و کنترل کتاب بهائی، به نظر نمیرسد مانع جدی بر سر راه اکثر مولفان بهائی بوده باشد. ولی وقتی بحث به تحقیق و پژوهش درباره چهره های اصلی بهائی میرسد بیت العدل بسیار در نظارت و کنترل دقیق و سخت گیر است. برای مثال ، در ارتباط با انتشار خاطرات ” استاد محمد علی سلمانی” (سلمانی بهاالله) پروسه عادی کنترل و نظارت کتاب تشدید شد، و از جمله بیت العدل اعظم خواستار حذف برخی قسمتهای کتاب شد، درخواستی که موجب اختلاف نظر شد و بطور کامل از سوی موسسه انتشارات کلمات پرس اجرا نشد.4
البته باید دانست که آزادی علمی و اکادمیک گل کمیابی است. تمام موسسات خصوصی و دولتی، هر یک نوعی سیاست کنترل و سانسور قبل از انتشار دارند. مع الوصف سیاستهای کنترلی و نظارت بر چاپ بهائی، موجب نارضایتی بهائیان اکادمیک لیبرال و آزاد اندیش شده است. به ویژه جامعه بهائی امریکا، بر اثر اختلافات داخلی بر سر موضوع آزادی فکر و اندیشه، دچار لطمات و خسارات شد. به عقیده من، موضوع اصلی تفاوت بنیادین بین نگاه پژوهشگران و رهبران بهائی درباره ماهیت و طبیعت تحقیقات علمی و آزاد اندیشی اکادمیک است، جائیکه بیت العدل اعظم برداشت خاصی از تطابق علم و دین دارد.
هماهنگی علم و دین؟
بیت العدل جهانی در پیامی به شرکت کنندگان در سمینار ” مطالعات بهائی” در کمبریج، سال 1978 نوشت5:
اصل هماهنگی علم ودین، بدین معنی است که نه تنها تعالیم دینی باید در پرتو خرد و استدلال مطالعه شود، بلکه همچنین هر چیز در عالم خلقت، همه موجودات ، انسان و دانش باید در پرتو وحی و نیز تحقیقات عقلانی بررسی و مطالعه شود.
بیت العدل اعظم با تاکید بر اینکه متون دینی بهائی باید سرمشق و هدایت برای همه مطالعات تلقی شود و اینکه نتایج هرگونه تحقیق علمی باید با دکترین های بهائی منطبق باشد، موضوع غامض و لاینحلی بین آزادی اکادمیک و قبول مفروضات دینی اتخاذ میکند. بیت العدل جهانی در سال 1993، هنگامیکه به تبیین و توضیح سیاست کنترل و نظارت متون محققان بهائی قبل از چاپ و انتشار آنها پرداختند، بجای ابهام زدایی، آشکارا چنین موضعی را اعلام کردند.
نقطه تناقض و لاینحل بین آزادی آکادمیک و باور به مفروضات و دکترین های دینی، تعارض علم با مواردی از احکام و گزاره های دینی است که تجربه پذیراند و نه مباحث ماوراء الطبیعه.اگر بخواهیم موضوع اختلاف بین گالیله و پاپ را مثال بزنیم،عقیده به عیسی مسیح به عنوان پسر خداوند مورد مناقشه و اشکال نبود، بلکه اختلاف دیدگاه دستگاه پاپی با ملاحظات و فرضیات نجومی محل تعارض و اختلاف بود. بهمین نحو، هیچیک از تعارضات و اختلافاتی که من در حوزه مطالعات بهائی خوانده ام، ربطی به چالش عقیده و باوربه بهاء الله ،همزمان یک انسان و هم ظهور الله ، ندارد.
با اینحال، موضع بیت العدل جهانی در ژوئن 1999، بهنگام افتتاح کرسی مطالعات بهائی در دانشگاه عبری تندتر شد.در آنجا پیتر خان عضو بیت العدل، به ” برخی ابعاد و جنبه های” پژوهش بهائی پرداخت. بنظر سخنران ، مفهوم تحقیقات بهائی ابعاد و ضوابط ویژه ای دارد و متفاوت و مغایر با ” چهار چوب تنگ ضوابط و محدود فعالیت علمی و اکادمیک” در جامعه است. 6
پیتر خان در خصوص مطالعه آیین بهائی ، حوزه مطالعات تطبیقی دین را مرتبط با پدیده های ملموس، رویدادهای قابل مشاهده و امور عینی ” دانست که فاقد هرگونه ابعاد روحانی و ماورائی است. پیتر خان در ادامه سخنرانی خود ادعا میکند که تحقیقات و پژوهشهای دینی ، مبتنی بر باورها وعقاید متعصب (و غیر علمی) مادی یا الحادی است و بخشی از پیام بیت العدل را بعنوان شاهد مثال می آورد7:
…امروزه ماتریالیسم و مادی گرایی تعصب آمیز و دگماتیک اصرار دارد که حتی ماهیت خود دین را هم تنها میتوان، با استفاده از متدولوژی و روش شناسی اکادمیک، بدرستی شناخت و به اینطریق قصد انکار حقایق ذاتی دین را دارند.
این راهبرد اگرچه قابل درک، ولی برای یک بهائی غیر قابل قبول است، زیرا این حقیقت را که جهان بینی ما مشتمل بر اجزای جدائی ناپذیر و ابعاد معنوی است انکار میکند وبرای یک بهائی مناسب نیست که درباره اعتقاد (بهائی)خود… آنگونه که طرفداران اومانیسم و ماتریالیسم مینویسند، قلم بزند8.
ودلیل هشدار واخطار درباره این روش و راهبرد علمی آنست که:
…نویسندگان و مولفان را به آن سو سوق میدهند که نتیجه گیری و جمع بندی آنها در تعارض با تعالیم بهائی و واقعیات آیین آنها رقم بخورد9.
مایلم در اینجا بگویم و شهادت دهم که بیان و استدلال پیتر خان ناصحیح،و بر یک سوء تفاهم استوار است. در حوزه مطالعات و پژوهش آکادمیک تطبیقی ادیان و جامعه شناسی دین، چنین دیدگاهی که ماهیت دین را فقط از طریق راهبرد ماتریالیستی میتوان درک کرد وجود ندارد.شاید بتوان گفت که دیدگاه غالب یا رایجی وجود دارد که برخی ابعاد پدیده دین را نمی توان از طریق روشهای علمی تجزیه و تحلیل کرد. مثالی از مطالعه شخصی من درباره جامعه بهائی دانمارک شاید راه گشا باشد. یکی از خانم های مصاحبه شونده به مصاحبه کننده ما گفته بود که سالها پیش از آنکه او بهائی شود،او تجربه روحانی مهمی داشته است: 10
یک شب هنگامی که او عمیقاً مشغول مناجات بود، ناگهان نور هرمی شکلی را دید که به سینه او تابید و در یک لحظه وجود او با روح مقدس لبریز شد. وقتی او چنین میگوید، یک جامعه شناس دین هم میتواند روایت او را مورد توجه قرار دهد و آنرا نقطه عطفی در گرایش او به آیین بهائی بداند. درواقع ما سوال نمی کنیم که آیا روح مقدسی در آنجا وجود داشته یا خیر.آنچه برای تحلیل ما اهمیت دارد اینست که آن خانم چنین عقیده ای دارد و آنرا برای خود حقیقت می پندارد. ما تجربه او را لحاظ می کنیم ولی از هرگونه بحث درباره اینکه آن روح مقدس واقعاً وجود داشته خود داری میکنیم.این صرفاً به آن خاطر است که اثبات حضور و عدم حضور آن با متدهای علمی امکانپذیر نیست.
به نظر میرسد این محدودیت متد علمی گویای آنست که چرا پیتر خان ادعا میکند پژوهشگران و محققان بهائی نباید از روشها، متدها و سنت اکادمیک و علمی تبعیت کنند. در اصل، این موضوع ممکن است برای پیروان متعصب هردین بروز کند. برای کسانیکه معتقد به سکون زمین و هفت طبقه اسمان هستند هنوز جنگ و تعارض با گالیله پایان نیافته است. کمی بیش از یکصد سال پیش یک پروفسور اسکاتلندی مدرس عهد عتیق، ویلیام رابرتسون اسمیت، بخاطر بیان نقدهای تاریخی به تفسیر های متون پنجگانه عهد عتیق، که موجب خشم کلیسای آزاد اسکاتلندی شد، از سِمت خود برکنار گردید. همانطور که ذیلاً ملاحظه میشود مباحثات علمای مسیحی درباره بخشهای تاریخی انجیل، شاید مقایسه بهتر و درک عمیقتری از تنش و اختلافات بین مقدسات رسمی بهائی و پیش شرطی علمی و اکادمیک برای تحقیقات و بررسیهای تاریخی را نشان دهد….11
پانوشت ها:
1- {بیت العدل اعظم}: ضوابط بررسی قبل از انتشار پیام بیت العدل به یک فرد بهائی به تاریخ 5/10/1993، در مجموعه بهائی استادیز ریویو” سال 3،1994،صص45-43
2-ژان کول، مدرنیته و هزاره ،ص223 ژان کول، بنیادگرایی در جامعه بهائی معاصر امریکا ، بررسی تحقیقات دینی شماره 43،2001، صص 217-195
3-پل جانسون،”رهبران بهائی،رنجیده از انتقادات آنلاین”،نشریه معرفت(گنوسیس)شماره 42،1997ریالصص10-9 ژان کول،”بنیاد گرایی در جامعه بهائی معاصر امریکا “کارن کاکت،”دشمنان در درون به تعرض و کنترل در جامعه بهائی”نشریه مطالعات فرقه ای،سال 18،2001،صص،171-140
4. سلمانی،خاطرات من از بهاء الله”ژان کول”سانسور خاطرات سلمانی توسط مقامات بهائی:مستندات تاریخی1982″اسنادی درباره جنبش های شیخی،بابی و بهائی،جلد 6،سال اول،2002 http://www.h_net.msu_~bahai/dais/vol6/salmuhj.htm(2004/1/6)
5-بیت العدل جهانی ،تفسیر درباره تحقیق و پژوهش بهائی 3/1/1979 پیام به شرکت کنندگان در سمینار مطالعات بهائی در کمبریج 30 سپتامبر و اول اکتبر 1978 بهائی استادیزریویو ،شماره 3 ،1994،صص42-38
6-بیت العدل جهانی درباره سیاست کنترل و بررسی قبل از نشر
7- پیتر خان”برخی ابعاد و جنبه های پژوهش بهائی”،بهائی ورلد،2000-1999،حیفا،مرکز جهانی بهائی،2001،ص197
8 -همان،ص200
9-همان،ص200
10-همان،ص201
11 – مارگیت واربرگ:” ویلیام رابرتسون اسمیت و مطالعه دین” نشریه دین،شماره 1989،صص61-41
null