سیّد مقداد نبوی رضوی – کارشناس ارشد تاریخ اسلام ـ دانشگاه شهید بهشتی
مریم السادات امامی شوشتری – کارشناس ارشد ادبیات فارسی ـ دانشگاه الزهراء
چکیده :
ادوارد براون (استاد نامدار مطالعات شرقی دانشگاه کیمبریج) تحقیقات مهمی در حوزۀ مطالعات بابی و بهائی انجام داده که در
بررسی تاریخ و آموزه‌های ایشان جایگاهی بنیادین دارند.
یکی از مهم‌ترین کارهای او چاپ کتاب تاریخی و متقدم نقطةالکاف بود که
به‌سبب نشان دادن عینی جایگاه جانشینی میرزا یحیی صبح ازل نسبت به سیّد علی‌محمّد باب بنیاد آیین بهائی را به چالش کشید. این
پژوهش، ضمن مروری بر کارهای پژوهشی ادوارد براون در این حوزۀ مطالعاتی، به آن کتاب پرداخته و با اشاره به واکنش بهائیان
نسبت به آن، اصالت کار او را در به‌دست دادن نسخۀ چاپی آن کتاب نشان می‌دهد.
ادوارد گرانویل براون (۱۸۶۲ تا ۱۹۲۶ م.[۱]) استاد نامدار مطالعات شرقی در دانشگاه کیمبریج بود که تحقیقات و پژوهش‌هایش
دربارۀ مؤلفه‌های گوناگون تاریخ و فرهنگ ایران زبان‌زد است. از جمله، او دربارۀ بابیان و بهائیان کارهای درخوری انجام داده که در
جای خود به صورتی تحلیلی باید مورد بررسی قرار گیرند.
نخستین آشنایی براون با بابیان، آن‌گونه که خود نوشته، زمانی بود که در کتابخانۀ دانشگاه کیمبریج با کتاب Les Religions et les
Philosophies dans l’Asie Centrale (مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی)، نوشتۀ کنت دو گوبینو، آشنا شد.[۲]
نویسندۀ این کتاب صاحب‌منصبی فرانسوی بود که در سال‌های پس از کشته‌شدن باب در ایران به‌سر می‌برد.[۳] بخشی از آن کتاب که دربارۀ تاریخ بابیان است، توجه براون را به خود جلب کرد. در پی آن بود که براون به‌گونه‌ای همه‌جانبه به باورها و تاریخ بابیان پرداخت.
وی،همچنین، از استاد زبان فارسی خود در لندن، میرزا ابراهیم بواناتی شیرازی، نیز نکات زیادی دربارۀ بابیان شنید.[۴] بر پایۀ پژوهش
دربارۀ باب و بابیان و نه بهاء‌الله و بهائیان بود که او در سال ۱۳۰۵ ق. به ایران آمد تا بابیان را از نزدیک ببیند. مسافرت او به ایران
یک‌سال طول کشید و بعدها در کتاب A Year amongst the Persians (یک‌سال در میان ایرانیان) نمود یافت.[۵] وی که آن‌زمان
۲۷ سال داشت،[۶] حدود یک‌سال و اندی بعد، در سال ۱۳۰۷ ق.، به فاماگوستای قبرس و عکای فلسطین رفت تا با میرزا یحیی صبح
ازل و میرزا حسینعلی بهاء‌الله دیدار کند.[۷]
رابطۀ براون با بهائیان با فراز و نشیب روبه‌رو شد اما ارتباطش با ازلیان همواره دوستانه بود. برخی اسناد ــ که بعضی از آنها در مجموعۀ براون در کتابخانۀ دانشگاه کیمبریج نگهداری می‌شوند ــ چنان می‌نمایانند که او، در
مکاتبه با صبح ازل، از بابی‌شدن خود خبر داده و مورد تشویق پیشوای بابیان قرار گرفته بود. بدین ترتیب، باید گفت که او یا به‌واقع
بابی و ازلی شده بود و یا آن که با آن ظاهر دست‌یابی به هدف‌هایی دیگر را در ذهن داشت.[۸]
ادوارد براون (استاد مطالعات شرقی دانشگاه کیمبریج) به‌سبب پژوهش‌هایش در حوزۀ مطالعات بابی و بهائی محققی تراز اوّل است.
کتاب‌ها و مقالات او یکی از اسباب مهم شناخت بابیان و بهائیان بوده و هست و مجموعۀ اسنادش در کتابخانۀ دانشگاه کیمبریج نیز
نسخه‌های خطی ارزشمند و اسناد دست اوّل گاه بی‌مانندی را داراست.
در میان آثار او، کتاب نقطةالکاف که با نظارت او از سوی میرزا محمّدخان قزوینی (علامۀ قزوینی) چاپ شد، جایگاهی ویژه دارد. این کتاب را نمودی مهم از تحریف‌های عامدانۀ بسیاری که از سوی بهائیان در نقل روایت‌های دینی و تاریخی و منحرف‌کردن آنها به سوی اثبات دیانت خود انجام می‌شود باید دانست. براون و قزوینی با فهرست‌کردن تغییرهایی که از سوی بهائیان در کتاب تاریخ قدیم (نقطةالکاف) در تبدیلش به کتاب تاریخ جدید انجام شده بود، به‌ویژه با نشان دادن اصالت جایگاه میرزا یحیی صبح ازل در مقام جانشینی سیّد علی‌محمّد باب، بنیاد آیین بهائی را به چالش کشیدند.
واکنش بهائیان در جعلی‌خواندن کتاب نقطةالکاف و جعلش از سوی میرزا مصطفی کاتب، با مشاهدۀ نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملّی
فرانسه و مطابقتش با دستخط او نمایان می‌شود و نسخۀ خطی سال ۱۲۶۸ ق. نیز که اکنون در کتابخانۀ دانشگاه پرینستون نگهداری
می‌شود، به خودی خود، نمودی بر اصالت کار براون و قزوینی است و نشان از آن دارد که کتاب نقطةالکاف، به همین صورتی که چاپ
شده، نسخه‌ای متقدم بوده و برای شناخت تاریخ بابیان، به‌ویژه سال‌های پیش از دعوی من‌یظهره‌اللّهی بهاء‌الله، ماده‌ای مهم است.
1 – ادوارد براون، یک‌سال در میان ایرانیان، بخش «زندگی‌نامۀ ادوارد گرانویل براون» (نوشتۀ سر ای. دنیسن راس) ، صص ۹ و
۱۸
2 – میرزا جانی کاشانی، نقطةالکاف، مقدمۀ ناشر کتاب (ادوارد براون)، صص ﻫ و و. کتاب کنت دو گوبینو را علی‌محمّد فره‌وشی
(مترجم همایون) که از بزرگان متأخر ازلیان بود و با میرزا نورالله (فرزند صبح ازل) نیز نسبت دامادی داشت، به فارسی برگردانده
است. فریدون آدمیت این کتاب را این‌گونه شناسانده: «مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، ترجمۀ «م. ف.» [فره‌وشی]» (فریدون آدمیت،
اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی، ص ۲۵۲، پ ۱)
3 – به نوشتۀ علی‌محمّد فره‌وشی، «نامبرده دوبار از طرف دولت فرانسه در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه به سمت سفارت به ایران
آمده است. ورود و خروج او از ایران، برحسب تاریخ میلادی، در این سنوات بوده است: از ۱۸۵۵ تا ۱۸۵۸ و از ۱۸۶۱ تا ۱۸۶۳٫»
(کنت دو گوبینو، مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، مقدمۀ مترجم کتاب، ص الف) میرزا محمّدخان قزوینی سال‌های اقامت کنت دو
گوبینو در ایران را ۱۲۷۱ تا ۱۲۷۴ و ۱۲۷۸ تا ۱۲۸۰ ق. دانسته است (محمّد قزوینی، وفات استاد ادوارد براون انگلیسی، ص ۳۰۴)
این سال‌ها با رهبری کامل میرزا یحیی صبح ازل بر بابیان (۱۲۶۶ تا ۱۲۸۳ ق.) هم‌زمان بود.
4 – گفته شده که براون از او نکات زیادی دربارۀ بابیان آموخته بود: «… بدون شک، ساعات طولانی و بعضی اوقات کسل‌کننده اما
آموزنده‌ای که با میرزا محمّدباقر در لایم هاوس گذرانده بود، ذهنش را برای درک بدعت موشکافانۀ این فرقه که کشتگان از جان
گذشته‌ای پدید آورده بود، آماده کرد …» (ادوارد براون، یک‌سال در میان ایرانیان، بخش «زندگی‌نامۀ ادوارد گرانویل براون» (نوشتۀ
سر ای. دنیسن راس)- ص ۱۰
5 – این کتاب نخستین‌بار در سال ۱۸۹۳ م. از سوی انتشارات ADAM AND CHALES BLACK در لندن به طبع رسید.
6 – محمد قزوینی، وفات استاد ادوارد براون انگلیسی، ص ۳۰۰٫
7 – ادوارد براون شرح آشنایی‌اش با بابیان و مسافرتش به عکا و قبرس را در مقدمۀ نقطةالکاف آورده است. (میرزا جانی کاشانی،
نقطةالکاف، مقدمۀ ناشر کتاب (ادوارد براون)، صص ﻫ تا ز
8 – یکی از این اسناد در مصاحبه با سیّد مقداد نبوی رضوی با عنوان «جایگاه ادوارد براون در مطالعات بابی و بهائی» در شمارۀ
نوزدهم فصلنامۀ بهائی‌شناسی آورده شده است.
برای مطالعله این مقاله به سایت رسمی فصلنامه بهائی شناسی به آدرس زیر مراجعه نمائید:
http://bahaimag.com/?p=2508