مقدمه
طاهرا تلخیصی است در یک مخمس به نام محمد طاهر وحید است که بین سال‌های 1112 تا 1118 هجری نوشته شده و نشان‌دهنده اهمیت وحید به عنوان یک شاعر و مقامات دولتی در دوران صفویه است. میرزا طاهر وحید در دوران سلطنت شاه عباس دوم تا شاه سلطان حسین، مناصب مهمی چون وقایع نگار، منشی الممالک، وزیر و اعتماد الدوله را بر عهده داشته و آثار متعددی از او به جا مانده است.
انتساب مخمس «گر به تو افتد نظرم» به وحید بر اساس مدارک تاریخی و روایت‌های معاصران بدون تردید است. همچنین اهمیت این مجموعه به عنوان منبعی برای مطالعه آثار ادبی آن دوران مورد توجه قرار گرفته است. همچنین، این مجموعه ادبی در سال 1125 هجری به دست دیگری افتاده و از آن زمان به بعد، اثری از جمال الدین محمد در آن دیده نمی‌شود. اهمیت این موضوع تا بدانجاست که این قطعه شعر با دسترسی به متن خطی و عکسی آن در یک مجموعه ادبی مورد استناد و تأکید این پژوهش قرار گرفته است.
تلخیص «طاهرا» و ادعای چند شاعر در مورد شعر طاهره
در بین ادیبان پیرامون انتساب این مخمس به شاعران مختلف سخن به میان آمده است.
1-طاهر دکنی
این مخمس که در فاصله سال‌های 1112 تا 1119 هجری نوشته شده، ابتدا به شاعری به نام طاهرا یا طاهر نسبت داده شده است. طاهرا، معروف به شاه طاهر داعی، در قرن دهم هجری می‌زیست و پس از مهاجرت به حیدرآباد دکن، به شاه طاهر دکنی شهرت یافت. او به دلیل تعقیب توسط دولت صفوی، مجبور به ترک وطن شد و در دکن ماندگار گشت.
2- میرزا محمد طاهر وحید
میرزا محمد طاهر وحید، شاعر دیگری که در قرن یازدهم هجری می‌زیست، این مخمس را بر پایه غزلی از طاهرا سروده و در مجموعه‌ای ثبت کرده است. این امر باعث شده تا برخی اشتباهاً این اثر را به وحید نسبت دهند.
انتساب این مخمس به شیخ محمد علی حزین لاهیجی یا زرین تاج قزوینی، معروف به قرة العین، به دلیل تفاوت‌های زمانی مردود شناخته شده است. طاهره قرة العین، که یک قرن پس از تاریخ نگارش مخمس متولد شده، به اشتباه به عنوان شاعر اصلی این غزل شناخته شده است.
3-طاهره قره العین
نهایتاً، متن به تأثیر مقاله‌ای اشاره می‌کند که در سال 1321 هجری منتشر شده و به رد انتساب اشتباه این غزل به قرة العین پرداخته است. با این حال، برخی همچنان به اشتباه این غزل را به قرة العین نسبت می‌دهند، در حالی که پژوهش‌ها نشان می‌دهند که اصل این غزل متعلق به طاهرا کاشی است. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت تحقیق دقیق در انتساب آثار ادبی به شاعران است.
چرا شعر طاهره و تلخیص طاهرا معروف شد؟
نیز به طور اولی انتساب آن به زرین تاج قزوینی ملقب به قرة العین که یک صد و ده سال بعد از تاریخ تحریر این غزل در مجموعه کتابخانه مجلس به دنیا آمده و تقریباً یکصد و چهل و اندی سال بعد از آن، در واقعه بدشت هزار جریب مازندران با ملامحمد علی قدوس بار فروشی و میرزا حسینعلی نوری شرکت جست و سزاوار لقب طاهره شد با قبول عقل سازگار نمی آید.
باید دانست بابیان که در اواخر سده سیزدهم هجری در صدد جمع آوری دیوان شعری برای قرة العین بودند از برخی اشعار جالب و جاذب که نام شاعر آنها درست شناخته نباشد چند غزل برگزیدند. از آن جمله این غزل را با نام او ثبت کردند. و آن را با مقداری شعر همانندش به نام اشعار طاهره در دسترس فارسی زبانان هندوستان نهادند. گیرندگی صورت لفظی غزل که از کیفیت صوتی مهیج خاصی برخوردار است.
این غزل را از راه تبلیغ و ترویج دنباله دار در ایران و هند به نام قرة العین چندان بستگی داد که دکتر شیخ محمد اقبال شاعر بزرگ فارسی زبان عالم اسلام در مثنوی جاوید نامه خود به سال 1310 عین غزل را به نام طاهره در متن کتاب «سیر بهشت و دوزخ » خود نقل کرده است:
«در نامه ای که به سال 1317 از تهران برای مرحوم اقبال نوشته شد این اشتباه در انتساب غزل به طاهره را متذکر شدم ولی نامه به واسطه پیش آمد وفات ناگهانی او به لاهور فرستاده نشد و اخیراً صورت آن برای یکی از مجلات فرستاده شد که عنقریب انتشار خواهد یافت.»
سلب نسبت طاهرا از شعر طاهره درسال 1321
مقاله ای در پژوهش و تحقیق نام گوینده این غزل در شماره اول از مجله محیط انتشار یافت که مورد توجه صاحبان فضل و کمال قرار گرفت.
بعد از چاپ مقالات جناب محیط طباطبایی، ازلی ها دزدی بودن اشعار طاهره را پذیرفتند. لذا در چاپ های بعدی کتاب هایشان آن اشعار منسوبه را حذف کردند. اما رسانه های بهائیت همچنان اصرار به این موضوع دارند. تأثیر این مقاله به درجه ای است که وقتی دسته ازلی از بابیان خواست دفتری به یادبود سال 1268 هجری که سال مرگ قره العین بود انتشار بدهند، این غزل را از مجموعه اشعار منتسب به او حذف کردند ولی دسته دیگر از بابیان (بهائی) آن را هنوز به نام قرة العین در هند و ایران تبلیغ می کنند.
لقائی مبلغ کاشانی که طبع شعری داشت تقریباً شصت سال پیش از این مخمسی بر بنیاد همین غزل طاهرا ( به خیال آن که از قره العین است ) سرود و مطلع آن را گوئی از مخمس میرزا طاهر اقتباس کرده و گفته است: ساقی باقی از وفا / باده بده سبو سبو الخ
معاصران و تلخیص طاهرا در شعر طاهره
بخش «تکرار اشتباه معاصران» به موضوع اشتباهات رایج در انتساب اشعار به شاعران مختلف می‌پردازد. این بخش نشان می‌دهد که چگونه اشتباهات تاریخی در انتساب اشعار می‌تواند به مرور زمان تکرار شود و به عنوان حقیقت پذیرفته شود، حتی اگر شواهد و تحقیقات نشان دهنده خلاف آن باشند.
در این مورد خاص، اشتباه در انتساب یک مخمس به قره العین، شاعر معروف، مورد بررسی قرار می‌گیرد. این اشتباه از زمانی شروع شد که دکتر محمد اقبال، شاعر بزرگ فارسی زبان، این غزل را در کتاب خود به اشتباه به طاهره نسبت داد. این اشتباه سپس توسط دیگران تکرار شد و به نسل‌های بعدی منتقل گردید.
نتیجه گیری
علی‌رغم انتشار مقاله‌ای در سال 1321 هجری که این اشتباه را اصلاح کرد، برخی همچنان به اشتباه این غزل را به قرة العین نسبت می‌دهند. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت تحقیق دقیق در انتساب آثار ادبی به شاعران است و اینکه چگونه اشتباهات می‌توانند در فرهنگ عامه ریشه دوانده و به عنوان واقعیت پذیرفته شوند. بنابراین همین یک نمونه کافی است تا به نقش پژوهشگران و صاحب‌نظران در اصلاح این اشتباهات و آگاهی‌بخشی به جامعه تأکید کند.
پژوهشی از: استاد محیط طباطبائی
منبع: ماهنامه “گوهر” سال پنجم شماره 8 آبان ماه 2536 شماره مسلسل 56 صفحات 588-581