کتاب قره العین، زندگی، عقیده و مرگ

چکیده

«کتاب قره العین» به توصیف یکی از شخصیت­های تاریخی به نام ام­ السلمۀ برغانی ملقب به طاهره قرة­العین می پردازد که تا کنون چهرۀ واقعی او به درستی شناخته نشده است. شگفت­­‌انگیز است که در مورد بسیاری از وقایع سرگذشت وی از جمله: نام حقیقی، تاریخ تولد، چگونگی ایمان آوردن به باب، تاریخ عزیمت به کربلا، چگونگی کشته شدن و محل دفن وی دانسته­‌های روشنی وجود ندارد و منابع موجود، اطلاعات یکسانی را در این خصوص ارائه ننموده‌­اند که همین مسئله، باعث شده چهرۀ واقعی او بیشتر در غبار ابهام‌­ها، افسانه­‌ها و دروغ­‌ها پنهان گردد.

با توجه به این که تا کنون تحقیق جامع و عاری از تعصبی که دربرگیرندۀ تمامی وقایعِ سرگذشت این شخص باشد انجام نشده است، نگارنده این کتاب بر آن شده است با بهره­‌گیری از کتب تاریخی (موافق و مخالف) و اسناد نویافته، چهرۀ واقعی او را در «کتاب قره العین» ترسیم نماید.

طاهره و بعد هنری زندگی او

در این کتاب که کامل­ترین و جامع­ترین اثر در خصوص قرة­العین محسوب می‌­شود، علاوه بر شرح حال، اشعار وی نیز به چاپ رسیده و با توجه به اسناد متقن اثبات گردیده که شعر «گر به تو افتدم نظر چهره به چهره رو به رو» از طاهرای کاشی است و سرودۀ طاهرۀ قرة­العین نمی­‌باشد. همچنین با دلایل غیر قابل انکار ثابت گردیده است که نقاشی‌­ای که مادام دیولافوآ در کتاب خود به چاپ رسانده، تصویر قرة­العین نیست، چون دیولافوآ ۳۰ سال بعد از مرگ قرة­العین وارد ایران شده و نقاشی یاد شده به هیچ وجه نمی‌­تواند مربوط به قرة­العین باشد.

از ویژگی­‌های این کتاب، تحلیل و جمع­‌بندی نهایی است که با عنوان «سخن پایانی» در آخر «کتاب قره العین» سرگذشت وی به چاپ رسیده است. یکی از موارد مهم این نتیجه­‌گیری، اثبات وابسته نبودن او به بهائیت است که این موضوع، به شدت مورد بهره­‌برداری تبلیغاتی این آئین ساختگی قرار دارد.

زندگی تا مرگ طاهره قره العین

در این کتاب به زوایای گوناگون زندگی قره العین از زندگی تا مرگ پرداخته شده وعقاید و تفکرات وی  به دقت بررسی و تجزیه و تحلیل شده است. از این‌ رو این کتاب جامع‌ ترین و کامل ‌ترین منبع در این ‌باره محسوب می ‌شود. گاهی چهره برخی از شخصیت ‌های تاریخی آن‌چنان در معرض اغراق، افسانه ‌سازی و دروغ‌ پردازی قرار می ‌گیرد که به راستی قضاوت درباره آنان را برای پژوهشگران و جویندگان حقیقت دشوار می ‌کند. یکی از این شخصیت‌ ها که تاکنون چهره واقعی او به درستی شناخته نشده،ام السلمه برغانی، ملقب به طاهره قره العین، است.

تولد

طاهره قره العین در سال 1233 هجرى قمرى در قزوین و در خانواده‌ ای روحانی و اهل علم و فضل به دنیا آمد. پدرش ملا صالح، و عموهای او ملا نقی و ملا علی برغانی و دایی‌ اش ملا عبدالوهاب دارالشفایی،همگی دارای رتبه اجتهاد بودند و در سراسر ایران شهرت و اعتباری فراوان داشتند. طاهره قره العین طبع شعر و نویسندگی داشت. آثار قلمی متعددی به صورت شعر و نامه از وی به‌ جا مانده ‌است.

مقاله ها و نامه ها

بخشی از مقالات و نامه‌ هایش در بخش سوم کتاب «ظهور الحق» و بخشی دیگر در کتاب «الکواکب الدریه فی مآثر البهائیه» نوشته عبدالحسین آیتی (ملقب به آواره) در مصر به چاپ رسیده ‌است. از او اشعاری با موضوعات عرفانی و فلسفی باقی مانده‌ است. اشعار او رویکرد شدید مذهبی او را نشان می‌ دهد.

طاهره مشهورترین چهره زن قاجاری

افزون بر این او هزلی در مورد ردکردن خواستگاری ناصرالدین شاه دارد. این زن که باید او را یکی از جنجال‌ برانگیزترین چهره‌ های تاریخ ایران از دوره قاجار تا عصر کنونی دانست، در خاندانی از اهل علم که سابقه درخشانی در دفاع از حریم اسلام و تشیع داشتند، پا به عرصه وجود نهاد. این خاندان روحانی که تدین و تعین را هم ‌زمان دارا بودند، در دربار قاجار و حوزه‌ های علمیه ایران و عتبات شهرت و اعتبار فراوانی داشتند. در روزگاری که بیشتر مردم ایران از نعمت خواندن و نوشتن بی ‌بهره و محروم بودند، ام السلمه این بخت را داشت که در مدرسه عظیم صالحیه، که پدرش حاج ملاصالح برغانی در قزوین بنا نهاده بود، سواد بیاموزد. این موهبت استثنایی برای وی و تنی چند از دختران خاندان برغانی در حالی روی داد که جامعه آن روزگار، بنا بر تفکرات غلط و برخلاف آموزه‌های دینی، منزلتی برای سوادآموزی زنان قائل نبود. داشتن سواد و معلومات دینی، ذکاوت، قدرت بیان، طبع شعر، جذابیت و زیبایی ام السلمه را در شهر کوچک قزوین انگشت ‌نمای خاص و عام کرده بود و وی به همین دلیل محبوب پدر خود بود. با اینکه حاج ملا صالح پسرهای متعددی داشت، آرزو می ‌کرد که ای کاش وی پسر بود تا چراغ خاندانش را روشن نگاه می‌ داشت.

شخصیت طاهره از نگاهی نو

این ویژگی ‌ها سبب غرور ام ‌السلمه شده بود و او که دریافته بود از این بابت میان دختران و زنان قزوین و حتی ایران کمتر نمونه‌ ای دارد، آرزوهای متعددی را در سر می ‌پروراند که شاید یکی از آنها وصلت با خاندان شاهی و ملکه ایران شدن بود؛ اما سرنوشت مسیر دیگری را برای این زن رقم زد، به طوری که نه تنها به آرزوهایی که سودایش را در سر می ‌پروراند نرسید، بلکه گام در راهی نهاد که عاقبت آن هلاکت و بدنامی بود. ناکامی ‌های ام ‌السلمه از همان دوره نوجوانی آغاز شد؛ زیرا به اجبار و برخلاف میل خود به عقد پسرعمویش آقامحمد برغانی درآمد و همین مسئله زمینه ‌ساز عصیان و طغیان او در سال ‌های بعد شد. ام‌ السلمه که از این ازدواج تحمیلی و بارداری ‌های متعدد آن به شدت سرخورده شده بود، در نهایت به سیدعلی محمد باب که از لحاظ سواد و معلومات دینی از او در مرتبه فروتری بود ایمان آورد و چنان در این راه پای فشرد که نه تنها سبب فروپاشی کانون گرم خاندان برغانی شد که خود نیز جان بر سر این عقیده نهاد. در این کتاب به زوایای گوناگون زندگی قره العین از زندگی تا مرگ پرداخته شده و عقاید و تفکرات ذهنی وی به دقت بررسی و تجزیه و تحلیل شده است؛ از این ‌رو این کتاب جامع ‌ترین و کامل‌ترین منبع در این‌باره محسوب می ‌شود. افزون بر ارائه اطلاعات کامل، یکی دیگر از محاسن این کتاب، تحلیل و جمع‌ بندی نهایی است که با عنوان «سخن پایانی» در آخر سرگذشت قره العین به چاپ رسیده است. یکی از موارد مهم این نتیجه ‌گیری، اثبات وابسته نبودن قره العین به مسلک بهائیت است که این موضوع به شدت مورد بهره‌ برداری این آیین ساختگی قرار دارد.

نتیجه گیری

در بند آخر این عنوان آمده است: «براساس اسناد و مدارک غیرقابل انکار تاریخی، قره العین هیچ ‌گونه بستگی به بهائیت ندارد و در اشعار و سخنان وی هیچ نشانه‌ ای در خصوص طرفداری از میرزا حسین علی نوری نمی ‌توان یافت. با توجه به نوشته میرزا جانی کاشانی مؤلف کتاب «نقطه الکاف» که قدیمی‌ ترین منبع بابی محسوب می‌ شود و همچنین با توجه به شعر مفصلی که قره العین در وصف میرزا یحیی صبح ازل سروده و پرفسور ادوار براون آن را در کتاب «مواد تحقیق درباره مذهب باب» نقل کرده، ایمان آوردن وی به صبح ازل به عنوان جانشین باب قطعی است. افزون بر این قره العین سال ‌ها پیش از ادعای من یُظهره اللهی میرزا حسین علی نوری و آوردن آیین ساختگی وی به قتل رسیده است. بنابراین بهایی بودن وی نادرست بوده و تبلیغات و بهره ‌برداری بهاییان در این خصوص بی ‌مبنا، پوچ و بی ‌اساس است». نویسنده «در کتاب قره العین» از دو نوشته  کوتاه و بسیار ارزشمند از دو تن از خاندان برغانی و منسوبین نزدیک قره العین به نام‌های آیت ‌الله سیدمحمد بحرالعلوم قزوینی (نوه دختری ملاصالح برغانی و خواهرزاده قره العین) و آیت‌الله حاج میرزا ابوتراب شهیدی (نوه دختری ملاصالح برغانی و پسر پسرعموی قرة العین) استفاده کرده است. از آنجا که نوشته‌ های این شخصیت ‌های فاضل مبتنی بر شنیده‌ های آنان از بستگان درجه یک قره العین بوده است، از لحاظ تاریخی سندیت و ارزش فراوانی دارد.